श्रावण उवाच..: तिरूमला

नमस्कार!

मी नुकताच तिरूपतीला जाऊन आलो . तिथल्या सोयी , दर्शन आणि रहाणे याबद्दलची माहिती येथे देत आहे .

*तिरूमला - तिरूपती*

१) तिरूमला हे टेकडीवर असून तिथे मुख्य बालाजीचे मंदिर आहे . तिरूपती हे खाली असून ते रेल्वे आणि विमान सेवेने connected आहे . तिरूपती पासून दहा किमी वर रेणिगुंटा नावाचे रेल्वे स्टेशन आहे . काही रेल्वे या तिरूपतीला न थांबता रेणिगुंट्याला सुद्धा थांबतात . ऱेल्वे बूकिंग करताना तिरूपती स्टेशन ( station code: TPTY) सापडले नाही तर रेणिगुंटा ( station Code: RU) पहावे.

२) मुंबई हून तिरुपतीसाठी रोज 03:45 PM ला CSMT- kanyakumari express सुटते ती दुसऱ्या दिवशी दुपारी 3:10 ला तिरूपतीला पोचते . परतीच्या प्रवासाला हीच गाडी पहाटे 3:15 ला तिरूपतीवरून सुटते . दुसरी chennai - CSMT एक गाडी रेणिगुंट्याला दुपारी 3:00 ला सुटते . ही पण सोयीची गाडी आहे . बालाजी दर्शनानंतर कोल्हापूर ला महालक्ष्मी दर्शनाला जायची पद्धत आहे . त्यासाठी रोज रात्री 9:00 वाजता तिरूपतीहून ' Haripriya Express ' सुटते . दुसऱ्या दिवशी संध्याकाळी 4:35 ला कोल्हापूर ला पोचते .

3) तिरूपती स्टेशन पासून तिरूपती बस स्टॅंड जवळ आहे . (1.5km). या स्टॅंड च्या जवळ " श्रीनिवासम " ही तिरूमला - तिरूपती देवस्थानम ( यापुढे TTD) ची भव्य पाच मजली इमारत आहे . ( Lift आहे. ) इथे भक्ताना उतरण्याची सगळी सोय आहे . 200 रूपयांपासून 1000 रूपयांपर्यंत रोज याप्रमाणे खोल्या उपलब्ध आहेत . 200 रूपयांच्या खोलीत दोन मोठे बेड आणि शिवाय दोन माणसे खाली झोपतील एवढी जागा आहे . शिवाय Toilet- bath attached आहे . या खोल्या 24 hrs checkout basis वर मिळतात. पहिल्या 24 तासानंतर आपण परत पुढले 24 तासांसाठी वाढवून घेउ शकतो . त्यापुढे मात्र valid reason असेल तरच मुदत वाढवून मिळते . या खोल्या आपण घरातून online सुद्धा book करू शकतो . पण त्या सहजासहजी मिळत नाहीत . म्हणून इथे current booking ला सतत गर्दी असते . पण रांगेत 2 ते 2:30 तास थांबायची तयारी असेल तर इथे नक्की रूम मिळते . पण समजा इथे रूम नाही मिळाली तर बाहेर शहरात खूप लॉज आहेत . तसेच श्रीनिवासम मध्येच common dormitory आहे जिथे आपण निवांतपणे राहू शकतो. इथे 7-8 मोठे सामायिक हॉल आहेत. तसेच आपले सामान ठेवायला मोफत लॉकर्स उपलब्ध आहेत. सगळीकडे CC TV Cameras आहेत त्यामुळे सुरक्षितता आहे . प्यायचे पाणी (RO Purified), सार्वजनिक स्वछ्तागृहे (जी स्वछ आहेत) तर खूप आहेत . मोबाईल चार्जर पॉईंट्स पण जागोजागी आहेत. एखाद्या वेळी रूम नाही मिळाली तरी इथे रहायला काहीच अडचण नाही. याच इमारतीत ATM , Xerox, General stores, Post office, Union Bank of India, Andhra Bank, Canara Bank, Air India office ची सुविधा देखील आहे.

TTD च्या खोल्या अविवाहीत लोकाना (एकट्यासाठी)आणि अविवाहीत जोडप्याना मिळत नाहीत .

याशिवाय तिरूमला ला सुद्धा रहाण्यासाठी TTD च्या खोल्या मिळतात त्याबद्दल नंतर कधीतरी लिहिन .

४) रहाण्याची सोय झाली की अर्धे काम झाले नंतर राहाते ते बालाजीच्या मुख्य दर्शनाची सोय करणे. या दर्शनाची तिकीटांचे तीन प्रकार आहेत. *तिकीट काढण्यासाठी , रूम बूक करण्यासाठी तसेच लॉकर्स बूक करण्यासाठी आधार कार्ड जवळ असणे गरजेचे आहे.*

अ ) *सर्वदर्शन* : हे फुकट दर्शन आहे. (तरी याचे तिकीट घ्यावे लागते) हे तिकीट श्रीनिवासम मध्ये मिळते तसेच वर तिरूमला मध्ये सुद्धा मिळते. तिरूपती शहरात आणखी 4-5 ठिकाणी याची टिकीटे मिळतात .हे दर्शन फुकट असल्यामुळे याची तिरूमला येथील रांग खूप मोठी असते आणि रांगेत उभे राहिल्यापासून दर्शन मिळेपर्यंत कमीत कमी 2:30 तास ते जास्तीत जास्त कितीही वेळ लागू शकतो . हे दर्शन घेणाऱ्यांना मोफत प्रसादाचे लाडू मिळत नाहीत .

ब) *दिव्य दर्शनम* : काहीजण बालाजीचे दर्शन हे आलिपारी किंवा श्रिवारी पेट्टू चढून चालत करतात. त्यांच्यासाठी ही मोफत दर्शनाची तिकीटे आहेत. स्टेशन पासून या टेकड्यांपर्यंत मोफत बस सेवा, मोफत लॉकर सेवा, मोफत रहाण्याची सेवा या भाविकाना देण्यात येते .

क) *स्पेशल एंट्री दर्शनम* : हे प्रती व्यक्ती 300 रूपयांचे तिकीट असून online book करता येते . श्रीनिवासम मध्ये सुद्धा मिळते पण त्यासाठी खूप रांग असते . या मध्ये दर्शनाला उभे राहिलो तर कमीतकमी 45 मिनीटे ते जास्तीतजास्त 2-2:30 तासात दर्शन होते ( गर्दी वर अवलंबून ). या तिकीटावर प्रत्येक व्यक्तीसाठी प्रसादाचे दोन मोफत लाडू मिळतात .

ड) *स्पेशल एंट्री दर्शनम* ( अपंग आणि वयस्कर व्यक्ती ६५ वयाच्या पुढील ) : हे सुद्धा मोफत दर्शन असून सकाळी 7 वाजता ही तिकिटे तिरूमलालाच मिळतात . सुमारे 1400 तिकीटे रोज वितरीत होतात .

५) प्रसादाचे लाडू : बालाजीचे दर्शन झाल्यावर शेजारीच लाडू विकत घेण्यासाठी च्या कूपन विक्रीसाठी रांग असते . इथे प्रत्येक व्यक्ती 2 ते 10 लाडू विकत घेउ शकतो . प्रत्येक लाडवाची किम्मत 50/- आहे . हे कूपन घेतल्यावर आपले जर स्पेशल एंट्री चे तिकीट असेल तर त्यावरील लाडू घेण्यासाठी लाडू counter वर जाऊन लाडू घेता येतात . लाडवांसाठी प्लॅस्टिक पिशवी 10/- ला मिळते आणि त्याची वेगळी रांग असते त्यामुळे आपली पिशवी जवळ बाळगणे उत्तम . (रांगेचा वेळ वाचतो)

६) ड्रेस कोड : स्त्रिया : साडी , पंजाबी ड्रेस चालतो.

शर्ट- पॅंट , लेगिंग्स , व्ही कट , लो कट चे टॉप्स चालत नाहीत . स्लीव्हलेस , बॅकलेस चालत नाहीत . अंगभर व्यवस्थित कपडे हवेत.

पुरूष : कुर्ता / पायजमा , पूर्ण शर्ट पॅंट चालतो . स्पेशल एंट्री चे दर्शन असेल तर पुरूषाना धोतर बंधनकारक आहे . हे धोतर महाराष्ट्रीयन पद्धतीने नेसले तरी चालते किंवा दक्षिण भारतीय पद्धतीने लुंगीसारखे नेसले तरी चालते.

७) दर्शनाच्या वेळी आपल्याकडे मोबाईल , कॅमेरा किंवा इतर ईलेक्ट्रॉनिक वस्तू असता कामा नये . या सगळ्या वस्तू आणि आपल्याकडे काही इतर सामान असेल तसेच आपल्या चपला या बाहेर काउंटर वर जमा कराव्या लागतात . त्याचा बार कोड असलेला बिल्ला आपल्याला मिळतो . दर्शन घेउन बाहेर आल्यावर तो दाखवला की आपले सामान परत मिळते . दर्शनाच्या रांगेची सोय ही खूप प्रशस्त आहे . वाटेत मध्ये मध्ये बसायची सोय आहे , प्यायचे पाणी , स्वछ्तागृहे ही वाटेत आहेत . त्यामुळे लहान मुले , स्त्रिया , वयस्कर माणसे यांचे हाल होत नाहीत . दर्शनाच्या रांगेत स्त्रिया आपली पर्स आत नेउ शकतात . पण तिचे सुद्धा चेकींग होते . बॅटरी , नेलकटर , सुरी- चाकू चालत नाही .

८) तिरूपती हून तिरूमला ला जायला आंध्रप्रदेश सरकारच्या बसेस आहेत . सतत असतात. श्रीनिवासम मधून बाहेर रस्त्यावर आलो की या बस मिळतात . 55/- तिकीट आहे . ( 18Kms)

परतीचे पण काढू शकतो . ते तीन दिवस ग्राह्य असते . घाटात वाटेत सर्व गाड्यांचे चेकींग होते . आपले सामान घेउन आपण खाली उतरायचे आणि electronic scanner मध्ये scan करून घ्यायचे आणि परत आपल्या गाडीत बसायचे . तिरूमला ला पोचल्यावर सगळे महत्वाचे बोर्ड इंग्रजीमध्ये आहेत. आपले ज्या दर्शनाचे टिकीट असेल त्या प्रमाणे रांगेत जावे आत गेल्यावरच सामान आणि मोबाईल ठेवायचे काउंटर आहेत . केस कापून अर्पण करायचे असतील तर त्याची वेगळी जागा आहे . स्त्रियांचे केस कापायला आता TTD ने स्त्रिया ठेवल्या आहेत . केस कापून झाल्यावर आंघोळीची सोय आहे . आंघोळ झाल्यावर दर्शनाच्या रांगेत उभे रहायचे आहे .

९) मुख्य दर्शन झाल्यावर आधी प्रसादाचे लाडू ताब्यात घ्यावेत . कारण लाडू विकत घेणार असाल तर त्याच्या कूपन ची वैधता केवळ तीन तास असते . लाडू घेउन झाल्यावर अन्न- प्रसादम घ्यावा . अन्न म्हणजे भात . भाताचा प्रसाद . या प्रसादासाठी एक मोठी इमारत आहे . प्रसाद घेउन झाल्यावर आपले मोबाईल ताब्यात घेण्यासाठी परत काउंटर वर यावे . मुख्य मंदिरापासून ही अंतरे थोडी लांब आहेत .यासाठी TTD ने मोफत बस सेवा पुरवली आहे . दर ५-१० मिनिटानी ही भगव्या रंगाची बस येते . त्यात दरवाज्यामध्ये एक conductor असतो त्याला आपण कुठे उतरायचे ते सांगावे म्हणजे तो गाडी थांबवतो .

१०) मुख्य दर्शन झाल्यावर तिरूमला टेकडीवर पाच महत्वाची पौराणिक ठिकाणे आहेत . ती पाहू शकतो . यात पापविनाशनम झरा , आकाशगंगा, वेणूगोपाल स्वामी मंदिर , शीलातोरणम ( दगडांचे तोरण - हे पाहाण्यासारखे आहे ) आणि बालाजीच्या वराह अवतारातल्या पादुका आहेत . ही ठिकाणे फिरायला साधारण दोन अडीच तास लागतात . आकाश गंगा येथे उतरायला आणि चढायला 200 पायऱ्या आहेत . local tour operator इथे tour arrange करू देतात. साधारण 1500- ते 2200/- घेतात . इथे वर तिरूमला ला रिक्षाना परवानगी नाही त्यामुळे ही ठिकाणे फिरायला चारचाकी गाडीच करावी लागते . बस सुद्धा सगळीकडे जात नाही. पिवळ्या नंबर प्लेट पेक्षा पांढरी नंबर वाली गाडी केली (private vehicle) तर आपण दरात bargain करू शकतो . मी तसेच केले .

११) तिरूमला ला खाण्यासाठी सर्व प्रकारची हॉटेल्स आहेत . प्यायचे पाणी आणि स्वच्छतागृहे तर सगळीकडेच आहेत .

श्रीनिवासम मध्ये रात्री 7 ते 9:30 पर्यंत खिचडी चा प्रसाद मिळतो. बाकी काही खायचे असेल बाहेर यावे लागते . बाहेर आल्यावर बस स्टॅंड च्या दिशेला ' सरावना भवन ' हे व्हेज हॉटेल आहे . जरा पुढे ' लक्ष्मी नारायण भवन ' आहे . इथे पोंगल चांगला मिळतो . खाण्यात इडली , मेदू वडा , डोसा , पोंगल हे प्रामुख्याने मिळते . पण आता काही महाराष्ट्रीयन हॉटेल्स सुद्धा सुरू झाली आहेत . बेसन - भाकरी , पोळी भाजी सुद्धा मिळते . दुकानाच्या पाटीवर छ. शिवाजी महाराज आणि कै. बाळासाहेब ठाकरे यांचे फोटो लावले आहेत . मराठी यात्रेकरूंना आकर्षित करण्यासाठीची ही योजना आहे . मला मात्र जाऊ तिथले खाण्याची आवड असल्याने मी दाक्षिणात्य पदार्थांवर ताव मारला .

१२) तिरूपती मध्ये सुद्धा चार पाच मंदिरे पहाण्यासारखी आहेत . पद्मावती मंदिर हे खाली तिरूपतीमध्ये आहे . श्रीनिवासम पासून ४ किमी.आधी पद्मावतीचे दर्शन घेउन मग बालाजीचे दर्शन घ्यावे अशी इथे पद्धत

आहे . गोविंदराजस्वामी मंदिर , कोंडाराम स्वामी मंदिर , कपिलेश्ववर मंदिर, श्री अगस्थेश्वरा स्वामी मंदिर ही काही प्रसिद्ध आणि सुंदर मंदिरे आहेत . तसेच श्रीकालह्स्ती मंदिर तिरूपतीहून ४० किमी वर आहे . इथे कालसर्प शांती आणि राहू - केतूची शांती करण्यासाठी देशभरातून लोकं येतात. ही मंदिरे पहाण्यासाठी आंध्र सरकारच्या बस सेवेची तिकीटे मिळतात. तसेच private Taxi सुद्धा आहेत.

तिरूपती मध्ये बालाजी मंदिरासंधर्भात एक मुझियम आहे . यात मंदिराचा इतिहास , रचना , architecture , sculpture, mythology याबद्दल विस्तृत माहिती दिली आहे .

*टीप : ही माहिती मी माझ्या अनुभवातून लिहिली आहे . तरी प्रत्यक्ष प्रवास करण्यापूर्वी सोबत असलेल्या फोटोंवरील संपर्क क्रमांकाना संपर्क करून खात्री करून घ्यावी आणि प्रवासाला सुरूवात करावी* 🙏🏻

- अनिकेत शेटे , पुणे 15/12/2018